خشم، خصومت و پرخاشگری

خشم[1]، پرخاشگری[2] و خصومت[3]، از عبارت‌های مرسوم منابع، محافل و رسانه‌های امروز است. با اینکه، دربارة اثرهای منفی خشم و پرخاشگری و خصومت بر سلامت فردی و اجتماعی مطالب زیادی بیان می‏شود، ولی تعاریف این ساختارها مبهم و حتی متناقض است (بیاجیو، ساپل و کورتیس[4]، 1981).

تعریف

اگرچه ساختار خشم با پرخاشگری و خصومت مشترکاتی دارد، این اصطلاحات مترادف نیستند. به‏طور مختصر، تمایز بین این سه مفهوم چنین است: خشم به هیجان، خصومت به نگرش و پرخاشگری به رفتار اطلاق می‌شود. خشم به عنوان حالت هیجانی توصیف می‌شود که می‌تواند زیربنای پرخاشگری و خصومت باشد؛ خصومت به نگرش پرخاشگرانه فراگیری اطلاق می‌شود که فرد را به‏سوی رفتارهای پرخاشگرانه سوق می‌دهد؛ درحالی‌که پرخاشگری به رفتار قابل مشاهده و با قصد آسیب‌رسانی اطلاق می‌شود (دل‌وکیو و والری ،2003).

همان‌طور که از تعاریف برمی‏آید، این عبارت‌ها همپوشی زیادی با هم دارند و بدین دلیل است که اسپیلبرگر، جانسون راسل، کرین، جاکوبز، و وردن[5] (1985) به منظور توصیف این سازه‌ها از عبارت ترکیبی سندرم خشم ـ خصومت ـ پرخاشگری[6] استفاده می‏کنند. به نظر این افراد مفهوم خشم اغلب به حالت هیجانی اطلاق می‌شود که شامل احساساتی است که شدت آن از تهییج یا آزار خفیف تا خشم یا جنون شدید متفاوت است. اگرچه خصومت نیز اغلب دربردارندة احساسات همراه با خشم است، ولی این مفهوم مجموعة پیچیده‌ای از نگرش‌های برانگیزانندة رفتارهای پرخاشگرانه نسبت به تخریب اشیا یا صدمه زدن به سایر افراد را در برمی‌گیرد، درحالی‌که خشم و خصومت مربوط به هیجان‌ها و نگرش‌اند، مفهوم پرخاشگری اغلب رفتار آزارنده یا تنبیهی را نسبت به سایر افراد یا اشیا دربردارد.

به‌طور کلی هیجانات و چگونگی ابراز آنها از علائم حیاتی و مهم سلامت روانی‌اند؛ بنابراین اندازه‏گیری شدت، مدت، و دفعات واکنش‏های هیجانی در فرایند سنجش روانی ضروری و عملی است. از آنجا که خشم می‏تواند انگیزه، رفتار و سلامت روانی را تحت تأثیر قرار دهد، توجه به سنجش این هیجان ضروری است. بنابراین قبل از بحث پیرامون این خصیصة شخصیتی، باید به سنجش شدت آن توجه داشت (تیچنر[7]، 1897؛ ونت[8]، 1896، به نقل از اسپیلبرگر و همکاران، 1995).

در گذشته برای ارزیابی هیجانات از گزارش‌های شفاهی استفاده بسیاری می‌شد، اماصورت‏بندی‏های روان‌تحلیل‌گری، سبب ایجاد بی‏اعتمادی به گزارش‏های شفاهی شد. این صورت‏بندی‏ها بر خطاهای تفکر و خلق و خوی حاصل از فرایندهای روانی ناهشیار تأکید دارد. علاوه براین، نسبت به خودسنجی حالت‏های هیجانی سوء‏ظن زیادی وجود داشت، زیرا این خودسنجی‏ها قابل اثبات نبوده و به سادگی تحریف می‏شدند.

با پیدایش رفتارگرایی تحقیقات روان‏شناسی در مورد هیجان، از تحقیق دربارة احساسات ذهنی به ارزیابی متغیرهای رفتاری، که می‏توانست به‌صورت عینی‏تری اندازه‏گیری شود، تغییر یافت.

در آغاز دهة 1960 که تولد مجددی در روان‏شناسی شناختی پدید آمد، بر اهمیت ویژة اجزای شناختی هیجان‏ها، تأکید بسیاری شد و این مسأله پذیرفته شد که ارزیابی حادثه‏ای معین یا موقعیتی پرتنش اغلب واکنش‌های هیجانی نسبت به موقعیت‏ها را به‌شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد (لازاروس[9]، اپتن[10] 1966؛ لازاروس، فوکمن[11] 1984).

چارلز داروین[12] (1965-1872) اضطراب و خشم را از ویژگی‏های مشترک انسان و حیوان معرفی می‏کند (اسپیلبرگر و همکاران، 1995). بنابراین می‌توان گفت خشم حالت هیجانی و روانی- زیست‌شناختی است، که از نظر شدت در دامنه‌ای از تحریک کم یا آزار خفیف تا خشم جنون‏آمیز و خشونت شدید قرار می‌گیرد (اسپیلبرگر، 1999).

فروید[13] (1959-1933) پرخاشگری را سائق غریزی می‏داند که به لحاظ زیست‏شناختی نفرت و رفتار خشونت‏آمیز را برمی‏انگیزاند. اگر پرخاشگری نتواند علیه اشیای بیرونی بروز یابد به درون فرد برگردانده شده، سبب افسردگی و سایر مشکلات روان‌شناختی می‏شود (الکساندر و فرنچ[14]، 1948؛ فروید، 1936).

خشم در دائره‌المعارف روان‌شناسی و روان‌تحلیل‌گری (ترجمة شکیباپور، 1369) این‌گونه تعریف شده است: «خشم یکی از هیجان‏های شدید انسان است که از حس صیانت نفس ریشه گرفته و حالتی است که در آن شخص به حالت آماده‌باش در آمده و برای مقابله با عوامل تهدید آماده می‌شود». ارسطو خشم را تمایل شدید و آشکار برای انتقام‌جویی در مقابل اهانتی که به فرد شده است، تعریف می‌کند. از تعاریف مذکور و تقریباً تمام تعاریف خشم می‌توان به دو نتیجة کلی دست یافت: یکی اینکه عامل اصلی بروز خشم، تهدیدها، ناکامی‌ها و موانعی است که بر سر راه افراد قرار می‌گیرد و دوم اینکه، هدف خشم اغلب دفاع، جنگ و تخریب است، به همین دلیل آن را داغ‌ترین و خطرناک‌ترین هیجان دانسته‌اند (سولومون، 2000).

منبع:

سنجش روان‌شناختی

(آزمون‌های تشخیصی و شخصیت)

دکتر محمد خدایاری‌فرد

اکرم پرند

دانشگاه تهران

---

[1]. anger

[2]. aggresvion

[3]. hostility

[4]. Biaggio، Sopplee & Curtis

[5]. Johnson، Russell، Crane، Jacobs & Worden

[6]. Anger، Hostility، Aggression Syndrom (AHAS)

[7]. Titchner

[8]. Wondt

[9]. Lazarus

[10]. Opton

[11]. Folkman

[12]. Charles Darwin

[13]. Freud

[14]. Alexander & Freud